سبک زندگی

  مباحث عملی سبک زندگی اسلامی - ایرانی سبک زندگی مربوط به خانواده و منزل تفریح و سرگرمی عوامل و زمینه های حزن و اندوه

 عوامل و زمینه های حزن و اندوه 

تاریخ انتشار : 1397/1/26 بازدید : 409 منبع : اکبری، محمود؛ غم و شادی در سیره معصومین علیهم السلام، ص: 199

عوامل و زمینه های حزن و اندوه بسیارند که به برخی از آنها اشاره می شود:

1- میل و رغبت بی اندازه به مظاهر دنیا

میل و رغبت بی اندازه به مظاهر دنیا، یکی از زمینه های حزن و اندوه است. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

الرَّغْبَةُ فِی الدُّنْیا تُکثِّرُ الْهَمَّ وَ الْحُزْنَ وَ الزُّهْدُ فِی الدُّنْیا یرِیحُ الْقَلْبَ وَ الْبَدَن[1]

رغبت و میل افراطی به دنیا، غم و اندوه را زیاد می کند و زهد و بی رغبتی به دنیا، موجب راحتی قلب و بدن می شود.

امام صادق علیه السلام فرمود:

مَنْ تَعَلَّقَ قَلْبُهُ بِالدُّنْیا تَعَلَّقَ قَلْبُهُ بِثَلَاثِ خِصَالٍ هَمٍّ لَا یغْنِی وَ أَمَلٍ لَا یدْرَک وَ رَجَاءٍ لَا ینَال[2]

هر کس دلش به دنیا تعلق داشته باشد به سه خصلت گرفتار می شود: اندوهی که از میان نرود، آرزویی که به آن نرسد و امیدی که به آن دست نیابد.

2- تنگدستی

یکی از عوامل حزن و اندوه، «تنگدستی و فقر» است.

امام علی علیه السلام فرمود:

إِنَّ الْفَقْرَ مَذَلَّةٌ لِلنَّفْسِ مَدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ جَالِبٌ لِلْهُمُومِ[3]

تنگدستی سبب خواری نفس و حیرانی عقل و جلب کننده اندوه هاست.

امّا با تدبیر باید کاری کرد تا چنین غم هایی را از خود دور نمود.

3- ثروت

برخلاف تصور بسیاری از مردم که ثروت عامل مطلق شادی می دانند در معارف اسلامی، ثروت نیز یکی از کانون های غصّه ساز به حساب آمده است.

امام علی علیه السلام فرمود:

الْقِنْیةُ أَحْزَان[4]

ثروت سبب اندوه هاست.

و در جمله دیگر فرمود:

الْقِنْیةُ ینْبُوعُ الْأَحْزَان[5]

مال، چشمه غم هاست.

4- حسادت

«حسادت و خودخوری» نیز یکی از عوامل غم و اندوه است. امام امام علی علیه السلام فرمود:

الَحَسُودُ کثیرُ الْحَسَراتِ مُتَضاعِفُ السَیئاتِ[6]

حسود، غم و اندوه اش فراوان و گناهانش دو برابر است.

حسود پیوسته مراقب دوستان خویش است همیشه پیروزی ها و موفقیت های آنان جان او را به لب می آورد و روحش را آزار می دهد و زندگی را در کامش تلخ می سازد.

4- تنبلی و کوتاهی در انجام وظیفه

یکی از عوامل حزن، کوتاهی و سهل انگاری در کارها و تصمیمات است. امام علی علیه السلام فرمود:

مَنْ قَصَّرَ فِی الْعَمَلِ ابْتُلِی بِالْهَم[7]

کسی که از کار و کوشش، کوتاهی ورزد، گرفتار حزن و اندوه می شود.

چرا که پیامد کوتاهی و کم کاری، محرومیت از رسیدن به هدف ها است. امام علی علیه السلام فرمود:

اضاعَةُ الْفُرصَةِ غُصَّةٌ[8]

از دست دادن فرصت، اندوهی است گلوگیر.

5- بدهی و قرض گرفتن

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

إِیاکمْ وَ الدَّینَ فَإِنَّهُ هَمٌّ بِاللَّیلِ وَ ذُلٌّ بِالنَّهَار[9]

بپرهیزید از قرض گرفتن؛ زیرا قرض گرفتن، غصه شب و ذلّت روز است.

6- ارتکاب گناه

امام صادق علیه السلام فرمود:

إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا کثُرَتْ ذُنُوبُهُ وَ لَمْ یجِدْ مَا یکفِّرُهَا بِهِ ابْتَلَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِالْحُزْنِ فِی الدُّنْیا لِیکفِّرَهَا[10]

به درستی که عبد، زمانی که گناهش زیاد شود وعملی که بتواند گناهانش را بپوشاند نداشته باشد، خداوند او را در دنیا گرفتار حزن می کند تا گناهانش را بپوشاند.

در روایت دیگر از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمودند:

احدی از شیعیان ما مرتکب گناه نمی شود جز اینکه گرفتار غم و اندوه می گردد و در نتیجه، گناهانش از بین می رود.[11]

امام علی علیه السلام فرمود:

إِنَّ طَاعَةَ النَّفْسِ وَ مُتَابَعَةَ أَهْوِیتِهَا أُسُّ کلِّ مِحْنَةٍ وَ رَأْسُ کلِّ غَوَایةٍ[12]

به راستی اطاعت نفس و پیروی از هواهایش، اساس هر رنج و سرچشمه هر گمراهی است.

و در روایت دیگر فرمود:

کمْ مِنْ شَهْوَةِ سَاعَةٍ قَدْ أَوْرَثَتْ حُزْناً طَوِیلا[13]

چه بسا شهوت و هوسی که غم و غصه طولانی را درپی دارد.

7- چشم دوختن به امکانات دیگران

بسیارند افراد تنگ نظری که همیشه مراقب این و آن هستند و می گویند اینها چه دارند و آنها چه دارند. و مرتّبا وضع مادی خویش را با دیگران مقایسه می کنند و از کمبودهای مادی خود در این مقایسه، رنج می برند. هر چند آنها این امکانات را به بهای از دست دادن ارزش انسانی و شکست شخصیت خود به دست آورده باشند. این طرز تفکر، نشانه عدم رشد کافی و احساس حقارت درونی و کم همّتی می باشد.

کسی که در خود احساس شخصیت می کند به جای اینکه گرفتار چنین مقایسه زشتی شود، نیروی فکری و جسمانی خویش را در راه رشد و ترقی خویش به کار می گیرد و به خود می گوید: من از دیگران چیزی کمتر ندارم و دلیلی ندارد که نتوانم از آنها کمتر پیشرفت کنم، بنابراین، چرا چشم به مال و مقام آنها بدوزم.

قرآن کریم می فرماید:

لا تَمُدَّنَّ عَینَیک إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیهِمْ...[14]

هرگز چشم خود را به نعمت های (مادّی) که به گروه هایی از آنها (کفار) دادیم، میفکن.

بسیاری از افراد هستند که تا چشمشان به یک ساختمان آن چنانی می افتد، کناری می ایستند و آه می کشند که چرا من چنین ساختمانی ندارم! باید به او گفت: برو نزد صاحب آن ساختمان بنشین و درددل او را گوش کن، چه بسیار افرادی هستند که در ساختمان های مجلل و در کنار سفره های رنگین هستند، امّا لحظه ای آرامش ندارند و نمی توانند یک لقمه غذا را به راحتی بخورند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

مَنْ رَمَی بِبَصَرِهِ إِلَی مَا فِی یدَی غَیرِهِ کثُرَ هَمُّهُ وَ لَمْ یشْفَ غَیظُه[15]

کسی که چشم به دارایی های دیگران بدوزد، همیشه اندوهگین و غمناک خواهد بود و هرگز آتش خشم از دل او فرو نمی نشیند.

و نیز فرمود:

مَنْ نَظَرَ إِلَی مَا فِی أَیدِی النَّاسِ طَالَ حُزْنُهُ[16]

کسی که به دارائی های دیگران چشم بدوزد، غم او طولانی خواهد شد.

برخیز و مخور غم جهان گذران

بنشین و دمی به شادمانی گذران

در طبع جهان اگر وفایی بودی

نوبت به تو خود نیامدی از دگران[17]

8- غم مصایب و حوادث ناگوار

گرچه به صورت طبیعی، انسان برای مصایب و ناملایمات زندگی، غمگین می شود، امّا آنچه مذموم است، بی تابی، جزع و فزع است. و اگر کسی به فواید و برکات این مصایب توجه کند، این مقدار بی تابی نمی کند.

مصایب و شکست ها، در عین دردناکی آنها، آموزنده اند و اگر به گذشته نگاه کنیم متوجه می شویم که مصیبت ها و دشواری ها در حقیقت نقاط غفلت زندگی ما بوده اند. مصایب همچون علایم هشدار دهنده ای هستند که انسان را از خواب غفلت بیدار می کنند و او را متوجه رسالت الهی اش می کنند.

9- غم از دست دادن مال

یکی از غم های ناپسند، «غمِ از دست دادن مال و مقام، منافع و مظاهر دنیاست». امام علی علیه السلام فرمود:

الْفَقدُ احْزان[18]

محرومیت ها زمینه های غصّه ها هستند

گر چه به طور طبیعی در چنین شرایطی غم پدید می آید امّا انسان نباید به این محرومیت ها اعتناء کند. امام علی علیه السلام فرمود:

مَا فَاتَک مِنْهَا فَلَا تَأْسَ عَلَیهِ حَزَناً[19]

برای آنچه از دنیا از دست می دهی، تأسف مخور.

10- غمِ روزی

یکی از عوامل و زمینه های غم و اندوه «غم روزی» است، در حالی که خداوند متعال، روزی دهنده همه موجودات است و برای هر موجودی به اقتضای وجودش، روزی مناسبی قرار داده است.

فکر و اندوه سال آینده را بر فکر و اندوه امروز اضافه مکن، بنابراین، رسیدگی به مشکلات هر روز، برای آن روز کافی است، اگر سال آینده جزو عمرت باشد، خداوند هر روز تازه، روزی تازه می دهد و اگر از عمرت باقی نباشد، غم و اندوه سودی ندارد.

امام صادق علیه السلام مدّتی یکی از اهل مجلس خود را ندید، فرمود: فلانی کجاست؟ گفتند: علیل است. حضرت به عیادت او تشریف بردند و نزد وی نشستند، دیدند او در حال مردن است. حضرت به او فرمود:

أَحْسِنْ ظَنَّک بِاللّهِ

گمان خود را نسبت به خداوند نیکو گردان.

مرد گفت: گمانم به خدا نیکوست، ولی غم من برای دخترانم می باشد!

حضرت فرمود: «به آن خدایی که امید داری حسناتت را بپذیرد و گناهانت را ببخشد، برای اصلاح دخترانت به او امیدوار باش».[20]

11- وابستگی ها

می توان گفت هرگونه وابستگی، زمینه ساز غم و غصه است؛ همچون وابستگی به مال، مقام، فرزند، همسر.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

الرَّغْبَةُ فِی الدُّنْیا تُکثِّرُ الْهَمَّ وَ الْحُزْنَ[21]

وابستگی به دنیا موجب حزن و اندوه می شود.

امام صادق علیه السلام فرمود:

مَنْ تَعَلَّقَ قَلْبُهُ بِالدُّنْیا تَعَلَّقَ مِنْهَا بِثَلَاثِ خِصَالٍ هَمٍّ لَا یفْنَی وَ أَمَلٍ لَا یدْرَک وَ رَجَاءٍ لَا ینَال[22]

هر کس به دنیا دل ببندد سه خصلت به او بیاویزد: اندوهی که پایان نپذیرد، آرزویی که به آن دست نیابد، امیدی که به آن نرسد.

و یکی از حکمت های بلایا این است که وابستگی ها از بین برود. قرآن کریم می فرماید:

لِکیلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکمْ...[23]

بلاها به خاطر این است که برای آنچه از شما فوت شده، تأسف نخورید و به آنچه به شما داده شده، وابسته و شادمان نباشید.

این دو جمله کوتاه، فلسفه مشکلات و گرفتاری ها را بیان می کند که شما وابسته و اسیر زرق و برق این جهان نشوید و آن را جاودانه نپندارید؛ زیرا دنیا امروز از آن تو است و فردا از آن غیر تو و برای کسی نمی ماند و راز اینکه اولیای خداوند حزنی ندارند، همین است که خود را از هر گونه وابستگی و اسارت، آزاد کرده اند. و با این بینش، می توان غم و غصّه های دنیوی را برطرف نمود.

یکی از محدّثان به نام «قتیبة بن سعید» می گوید: «وارد یکی از قبایل عرب شدم، صحرایی دیدم پر از شترانی که همه مرده بودند. در آنجا پیرزنی بود، پرسیدم این شتران از آنِ که بوده است؟ گفت: از آنِ پیرمردی که بالای آن بلندی نشسته و پشم می تابد، به سراغ او آمدم و گفتم: اینها همه از آنِ تو بوده؟ گفت به نام من بوده است! گفتم چه شد که به این روزگار افتاده اند؟ در جواب گفت: آن کس که داده بود از من گرفت. گفتم: ناراحت نیستی؟ گفت: نه! زیرا انسان در دنیا همواره هدف مصایب و محنت ها است. اگر این قضای الهی که اتفاق افتاد، رخ نمی داد، خوشحال نمی شدم؛ زیرا من تنها به رضای او راضیم و هر چه او خواسته است، همان را می پسندم».[24]

نقل شده است حاکمی برای سلطان وقت، ظرف بلوری گران قیمت به عنوان هدیه فرستاد، سلطان از آن ظرف خیلی خوشش آمد، به وزیرش گفت، این هدیه را چطور می بینی؟ او گفت: اگر از من می پرسی به کار شما نمی خورد. سلطان از این سخن، بدش آمد و گفت: عجب آدم بدسلیقه ای هستی چنین بلور نایابی را نمی پسندی؟ آن را در جای معینی قرار داد و مأموری برای نگهداری آن معین کرد.

وقتی مأمور رفته بود تا آن ظرف را به حضور سلطان بیاورد، دستش لغزید و آن ظرف افتاد و شکست. خبر به سلطان رسید و آن روز، برای سلطان روز عزا شد. در آن هنگام، وزیر وقت شناس گفت: روزی که من گفتم این ظرف به کار سلطان نمی خورد، امروز را می دیدم که این ظرف، روزی شکسته می شود، و دلی که به آن وابسته است نیز می شکند لذا خواستم شما از همان اوّل به آن دل نبندید تا وقتی که ظرف شکست، دل سلطان نشکند. آن وقت سلطان فهمید که عجب وزیر فهمیده، عاقل و دانشمندی دارد. [25]

12- خواب های آشفته

یکی از عوامل حزن، «خواب های آشفته و پریشان» است. شیطان برای غمگین ساختن مؤمنان از هر وسیله ای استفاده می کند. یکی از آنها صحنه های وحشتناک در عالم خواب و رؤیاست که موجب حزن اندوه او می شود. در این گونه موارد، دستور داده شده که مؤمنان با پناه بردن به ذات پاک خداوند و توکل بر او، این گونه القائات شیطانی را از خود دور کنند.[26]

13- نجوا در برابر دیگران

«نجوا» سخنان درگوشی در برابر دیگران است و این یک کار شیطانی است برای محزون ساختن مؤمنان. قرآن کریم در این زمینه می فرماید:

إِنَّمَا النَّجْوی مِنَ الشَّیطانِ لِیحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا...[27]

نجوا تنها از ناحیه شیطان است که می خواهد با آن، مؤمنان را غمگین سازد.

جمعی از یهود و منافقان در میان خودشان جدای از مؤمنان، نجوا می کردند و سخنان درگوشی می گفتند و گاه با چشم های خود، اشاره های ناراحت کننده ای به مؤمنان داشتند. مؤمنان هنگامی که این منظره را می دیدند گفتند ما فکر می کردیم خبر ناراحت کننده ای از بستگان و عزیزان ما که به جهاد رفته اند به آنها رسیده و آنها از آن سخن می گویند و این موجب غم آنها می شد. منافقان مرتّب از این شیوه برای غمگین کردن مؤمنان استفاده می کردند تا اینکه آیه فوق نازل شد.[28]

پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

إِذَا کانَ الْقَوْمُ ثَلَاثَةً فَلَا یتَنَاجَی مِنْهُمُ اثْنَانِ دُونَ صَاحِبِهِمَا فَإِنَّ فِی ذَلِک مَا یحْزُنُه[29]

هنگامی که سه نفر باشید، دو نفر از شما جدای از شخص سوم، به نجوا نپردازد؛ چرا که این امر، نفر سوم را غمگین می سازد.

14- بلندپروازی

از موجبات غم و اندوه «بلندپروازی در مخارج زندگی» است که بسیاری از غم های مردم از این ناحیه است، با اینکه حقوق و درآمدشان در سطح پایین است، امّا زندگی خود را می خواهند به صورت اشرافی نشان بدهند و چون نمی توانند آن چنان که می خواهند زندگی کنند، همواره گرفتار غم و حزن می شوند، در حالی که تقدیر در معیشت، لازم است و باید زندگی را با درآمدها تنظیم کرد.

به دخل و خرج خود هر دم نظر کن

چو دخلت نیست خرج آهسته تر کن

امام صادق علیه السلام فرمود:

ضَمِنْتُ لِمَنِ اقْتَصَدَ أَنْ لَا یفْتَقِر[30]

تضمین می کنم کسی که در مخارج زندگی، جانب میانه روی را رعایت کند، فقیر نشود.

امام علی علیه السلام هنگام شهادتش به امام حسن علیه السلام فرمود:

اقْتَصِدْ یا بُنی! فی مَعیشَتِک[31]

در زندگی ات، میانه رو باش.

عوامل دیگری برای غم منفی وجود دارد که فهرست وار بدان اشاره می شود:

- یکنواختی زندگی و عدم تنوع.

- روگردانی از یاد خدا.

- نداشتن دوست و همراه و احساس تنهایی.

- مصایب و بلاها.

- آرزوها.

- بیکاری.

- حرص.

- عدم موفقیت.

- شکست های زندگی.

- مرض و بیماری.

- توهین و تحقیر.

- عدم قدردانی.

- طعنه و زخم زبان.

- کم محبتی یا بی توجهی پدر و مادر و سایر افرادی که توقع محبت می رود.

- دو دلی و تحیر و پیدا نکردن راه حل مشکلات زندگی.

- محدودیت های فردی و اجتماعی.

- عذاب وجدان.

- باورهای غلط مانند عقیده منفی به داشتن دختر.

پی نوشت ها

[1] . بحارالانوار، ج 70، ص 91؛ خصال، ح 1، 27.

[2] . همان، ص 24.

[3] . تصنيف غررالحكم، ص 365.

[4] . تصنيف غررالحكم، ص 369.

[5] . همان.

[6] . ميزان الحكمه، ج 2، ص 425. غرر الحكم ج 1 ص 392 جالب للهموم غررالحكم ج 4 ص 498.

[7] . نهج البلاغه، قصار 127.

[8] . همان، قصار 118.

[9] . من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 182.

[10] . بحارالانوار، ج 64، ص 235.

[11] . همان، ج 68، ص 199.

[12] . تصنيف غررالحكم، ص 237.

[13] . بحارالانوار، ج 75، ص 45.

[14] . حجر/ 88.

[15] . بحارالانوار، ج 70، ص 89؛ جامع السعادات، ج 2، ص 342. تفسير نمونه، ج 11، ص 135.

[16] . همان، ج 74، ص 174؛ ميزان الحكمه، ج 2، ص 392.

[17] . عمر خيام.

[18] . غرر الحكم ج 1 ص 28.

[19] . نهج البلاغه فيض الاسلام، نامه 22.

[20] . منتهى الآمال، ص 715.

[21] . بحار الانوار، ج 70، ص 91.

[22] . بحارالانوار، ج 70، ص 91.

[23] . حديد/ 23.

[24] . تفسير نمونه، ج 23، ص 368.

[25] . شهيد دستغيب، داستانهاى پراكنده، ج 1، ص 89.

[26] . نورالثقلين، ج 5، ص 261، حديث 31 و 32. تفسير نمونه، ج 23، ص 436.

[27] . مجادله/ 10.

[28] . تفسير نمونه، ج 23، ص 430.

[29] . كافى، ج 2، ص 660.

[30] . ميزان الحكمه، ج 8، ص 138؛ بحارالانوار، ج 68، ص 346.

[31] . همان